Σε ελάχιστα μέρη στην Ελλάδα μπορεί κάποιος να γυρίσει πίσω στον χρόνο και να αισθανθεί πώς ήταν μια μεσαιωνική πόλη σε όλη της την αρχιτεκτονική δομή και λεπτομέρεια. Ένα από αυτά είναι το Κάστρο της Νάξου.
Ο λόγος είναι ότι από τότε που χτίστηκε το ενετικό αυτό κάστρο, κατοικείται ανελλιπώς μέχρι σήμερα. Ακόμα υπάρχουν μεταξύ των κατοίκων απόγονοι των πρώτων Γάλλων και Ενετών ευγενών που έφθασαν στο νησί της Νάξου μετά την 4η Σταυροφορία. Η τοπική παράδοση αφηγείται ότι το έκτισε ο Μάρκος Σανούδος.
Υπάρχουν ακόμα κάποιοι από τους τοίχους του περίφημου πύργου του Σανούδου που, τον χώρο του κάλυψε αφού γκρεμίστηκε το μεγαλύτερο μέρος του η μετέπειτα Σχολή των Ουρσουλινών.
Καμιά μαρτυρία ωστόσο δεν έχουμε που να επιβεβαιώνει ότι επρόκειτο για το δουκικό παλάτι-φρούριο του Μάρκου Α’ Σανούδου.
Το Κάστρο δεν επικοινωνούσε με τη θάλασσα, αλλά με το εσωτερικό του νησιού, για λόγους προστασίας.
Οι πύλες του Κάστρου είναι τρεις: Το «Παραπόρτι» η νότια πύλη, που είναι η βασική είσοδος των επισκεπτών στο Κάστρο, η βόρεια είσοδος, η περίφημη «Τρανή Πόρτα», κι ακόμα μια νοτιοανατολική, το Πίσω Παραπόρτι, που σήμερα δεν σώζεται.
Περνώντας τις πύλες του, ο επισκέπτης περνά σ’ έναν άλλο χώρο και χρόνο όπου κυριαρχούν ή ηρεμία, οι στενοί δρόμοι, οι εσωτερικές, κατά κανόνα, αυλές με τα λουλούδια τους, τα αρχοντικά (παλάτια τα ονόμαζαν οι ευγενείς), με τα οικόσημα στα υπέρθυρα.
Μια κάθετη εγχάραξη στη μαρμάρινη παραστάδα της Τρανής Πόρτας μας προδιαθέτει για τον διαφορετικό κόσμο στον οποίο ετοιμαζόμαστε να εισχωρήσουμε: πρόκειται για τον βενετσιάνικο πήχυ. Εδώ οι πραματευτάδες μετρούσαν τα υφάσματα που έφερναν για τις αρχόντισσες.
Από τους υποτιθέμενους δώδεκα πύργους του Κάστρου που το προστάτευαν σώζεται μόνον ένας, ο πύργος των Κρίσπι, ο οποίος λειτουργεί ως Βυζαντινό Μουσείο.
Οι στενοί ανηφορικοί δρόμοι οδηγούν στο πιο ψηλό σημείο του Κάστρου, όπου βρίσκεται η Εμπορική Σχολή, δίπλα της η Καπέλλα Καζάτζα, η Σχολή των Ουρσουλινών, τα ερείπια του πύργου που η τοπική αφήγηση θέλει να είναι ο πύργος του Μάρκου Σανούδου, το Καθολικό Επισκοπικό Μέγαρο, και τέλος η Μητρόπολη των Καθολικών.
Με τη μετατροπή πολλών αρχοντικών σε μουσεία και με τη συντήρηση άλλων αρχοντικών από τους ιδιοκτήτες τους, το Κάστρο της Νάξου είναι ένα ζωντανό μεσαιωνικό μουσείο, με μοναδική ατμόσφαιρα.
